Nowy radioteleskop UMK?

4 września 2009 w Centrum Astronomii w Piwnicach odbyło się międzynarodowe spotkanie dotyczące celowości i możliwości budowy w Polsce wielkiego - o średnicy nawet 90m - radioteleskopu.

W czasie dyskusji przedstawiono wyniki dotychczasowych ustaleń dotyczących celów naukowych, metod pomiarowych, rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych, kosztów budowy, źródeł finansowania, uwarunkowań lokalnych, kosztów utrzymania oraz form i zakresu współpracy krajowej i zagranicznej. Przedstawione zostały doświadczenia Centrum Astronomii UMK związane z budową i użytkowaniem 32m radioteleskopu w Piwnicach. Światowe trendy zaprezentowali partnerzy z Wielkiej Brytanii, zwłaszcza Uniwersytetu w Manchester, z którymi astronomowie z CA UMK od lat prowadzą bardzo ścisłą współpracę.

W obradach uczestniczyli politycy z regionu kujawsko-pomorskiego: senator Jan Wyrowiński i poseł Antoni Mężydło oraz przedstawiciel Marszałka Województwa. Władze UMK reprezentowali: prorektor prof. Andrzej Tretyn, dziekan Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej prof. Stanisław Chwirot, prodziekan Wydziału prof. Andrzej Kowalczyk, dyrektor UMK ds. technicznych Jan Kachniarz oraz gospodarze terenów, na których przewidywana jest lokalizacja przyszłego radioteleskopu. Środowisko polskich astronomów reprezentowali m.in. prof. Kazimierz Stępień z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący Rady Nauki przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, prof. Janusz Ziółkowski z Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika PAN w Warszawie i prof. Janusz Gil z Uniwersytetu Zielonogórskiego. Z Uniwersytetu w Manchester przybyli m.in. profesorowie Peter Wikinson, Ian Browne i Richard Davis. Uczestnikiem spotkania był także prof. Lars Bååth z Politechniki w Halmstad (płd.-zach. Szwecja).

Idea budowy radioteleskopu na terenie o bardzo małej gęstości zaludnienia jest podyktowana poziomem promieniowania radiowego wytwarzanego przez człowieka. W sąsiedztwie miast poziom ten poważnie utrudnia obserwacje słabych sygnałów emitowanych przez obiekty kosmiczne. Nowy radioteleskop UMK miałby zatem stanąć w Borach Tucholskich i być zdalnie sterowany z Piwnic. Jego średnica dorównywałaby największym instrumentom tego typu na świecie, ale zastosowane technologie sprawiłyby, że koszt jego budowy byłby kilkakrotnie niższy. Prof. Bååth zaprezentował koncepcję budowy reflektora teleskopu z lekkich kompozytów. W koncepcji tej zastosowano by ponadto oryginalne rozwiązanie sterowania teleskopem oparte na siłownikach hydraulicznych.

Odbiorniki radiowe nowego teleskopu miałyby mieć charakter matryc analogicznych do optycznych kamer CCD, co zwielokrotniałoby możliwości tworzenia nowych przeglądów całego nieba, jako że klasyczny radioteleskop obserwuje tylko jeden "piksel" na niebie. To, co astronomowie w szczególności chcieliby robić nowym instrumentem, to tworzenie całościowych przeglądów nieba na częstotliwościach rzędu kilkunastu GHz oraz monitorowanie zmienności radioźródeł i odkrywanie radioźródeł efemerycznych w tym pasmie. Ale, jak zaznaczył prof. Wilkinson, mało który teleskop odkrywa dokładnie to, do czego został zaprojektowany. Odkrycia naukowe można tylko do pewnego stopnia zaplanować; tak było np. z kosmicznym mikrofalowym promieniowaniem tła. Nie mniej (jeśli zgoła nie bardziej) ekscytujące są jednak te, które dotyczą zjawisk i obiektów, których istnienia nie przewidywano, jak to miało miejsce np. z pulsarami.